15 сакавіка 1990 года а. Аляксандр Надсан наведаў Гародню ды адслужыў тут першую пасля скасавання ў 1839 годзе Берасцейскай Уніі публічную грэка-каталіцкую літургію. Набажэнства адбылося ў касцёле Маці Божай Анельскай (францішканскім касцёле). Да чарговай гадавіны гэтай важнай у адраджэнні Грэка-Каталіцкай Царквы на Гарадзеншчыне даты прапануем рэферат нашай парафіянкі, вучаніцы 11 класа Дамінікі Дзерангоўскай, які яна прадставіла на ІХ адкрытай абласной краязнаўчай навукова-практычнай канферэнцыі “Край Гарадзенскі”.
Уводзіны
Паводле дадзеных афіцыйнага парталу Гродзенскага абласнога выканаўчага камітэту, у вобласці ажыццяўляюць рэлігійную дзейнасць 499 рэлігійных арганізацый 17 канфесій.
Дзейнічае 471 рэлігійная абшчына (194 праваслаўных, 176 каталіцкіх, 2 грэка-каталіцкія, 8 мусульманскіх, 4 іўдзейскія, 85 пратэстанцкіх, 1 Свядомасць Крышны), размешчана 487 культавых будынкаў [7].
Грэка-каталіцкая царква пачала сваё адраджэнне ў Беларусі ў канцы 80-х – пачатку 90-х гадоў ХХ стагоддзя. Новае жыццё забароненай паўтара стагоддзя таму царквы было звязанае з ростам нацыянальнай свядомасці беларусаў, набыццём незалежнасці нашай краіны. Грэка-каталіцтва ўспрымалася як “беларуская вера”, у адрозненне ад праваслаўнай царквы, якую лічылі рускай, і рыма-каталіцкага касцёла, што традыцыйна быў звязаны з польскай культурай [3, с.310]. На хвалі нацыянальнага адраджэння пачатку 1990-х гадоў у Беларусі ўзніклі першыя грэка-каталіцкія суполкі, якія потым сталіся парафіямі.
Аднак, нягледзячы на больш як 30 год, якія мінулі з моманту першага публічнага грэка-каталіцкая набажэнства ў сучаснай Беларусі, да гэтай пары няма грунтоўных даследаванняў працэсу адраджэння і дзейнасці як усёй царквы, так і асобных парафій. Гэта датычыць і гродзенскай грэка-каталіцкай парафіі. Адной са спробаў такога даследавання быў артыкул студэнта гістарычнага факультэта Гродзенская дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы Зміцера Чарнеля (сёння – грэка-каталіцкага святара) “Адраджэнне грэка-каталіцкай царквы ў Гродне ў 1990-я – 2003 годзе” [4], а таксама артыкул айца Андрэя Крата, які з’яўляецца настаяцелем парафіі Маці Божай Фацімскай у Гродна [3].
Такім чынам, мэтай маёй працы з’яўляецца вывучэнне дзейнасці грэка-каталіцкай парафіі ў Гродна на сучасным этапе. На шляху да дасягнення мэты, былі запланаваныя наступныя задачы:
- пазнаёміцца з пачаткамі дзейнасці грэка-каталіцкай царквы ў Гродна ў навейшай гісторыі Беларусі;
- прааналізаваць уклад духавенства ў развіццё грэка-каталіцкай царквы ў Гродна;
- паказаць розныя аспекты дзейнасці царквы ў Гродна.
Галоўнай цяжкасцю падчас працы над абранай тэмай стала недастатковая колькасць матэрыялаў і дакументаў, якія б дазволілі выканаць мэты і задачы працы ў поўным аб’ёме. Пры напісанні працы я выкарыстоўвала Інтэрнэт-рэсурсы, а таксама інфармацыю, атрыманую падчас размоў з настаяцелем парафіі ў Гродна Андрэем Кратом і некаторымі парафіянамі – непасрэднымі ўдзельнікамі падзей.
Дзякуючы вывучэнню і даследванню пералічанных вышэй крыніц, мне ўдалося прасачыць дзейнасць грэка-каталіцкай царквы ў Гродна ў канцы XX – пач. XXI ст.ст.
І. Беларуская грэка-каталіцкая царква
Беларуская грэка-каталіцкая царква – адна з усходніх каталіцкіх цэркваў, якая прытрымліваецца грэцкага (візантыйскага) абраду, знаходзіцца ў поўнай еднасці з Рымскім апостальскім пасадам ды прызнае ўладу і духоўны аўтарытэт рымскага архірэя [6].
Уніяцтва – гэта хрысціянская плынь, заснаваная на царкоўнай уніі розных хрысціянскіх цэркваў з рыма-каталіцкай на ўмовах прызнання вяршэнства Папы Рымскага і каталіцкай дагматыкі пры захаванні традыцыяў рэлігійнага культу і выкарыстання традыцыйнай сакральнай ці народнай мовы ў набажэнстве. Сёння ў Еўропе існуе чатырнаццаць такіх цэркваў.
У Рэчы Паспалітай уніяцтва як масавая з’ява сфармавалася пасля заключэння Берасцейскай царкоўнай уніі ў 1596 годзе, якую прынялі найперш епархіі на землях сучаснай Беларусі. Тыя епархіі Кіеўскай мітраполіі, што з’ядналася з Рымам, не з’яўляліся новаўтворанымі царкоўна-адміністрацыйнымі структурамі, а былі прызнанымі дзяржавай правапераемнікамі ўсёй рэлігійна-культурнай спадчыны епархіяў, створаных яшчэ да падзелу хрысціянства.
ІІ. Дзейнасць грэка-каталіцкай царквы ў Гродна
- Першае публічнае набажэнства ў Гродна
Першае ў сучаснай гісторыі Беларусі публічнае грэка-каталіцкае набажэнства ў Гродна адбылося ў сакавіку 1990 года. Яго адслужыў апостальскі візітатар для беларусаў-католікаў замежжа айцец Аляксандр Надсан, які жыў у Лондане [3, с. 311]. На пачатку 1990 года ён прывёз у Беларусь гуманітарную дапамогу дзецям, якія пацярпелі ад чарнобыльскай катастрофы. 11 сакавіка айцец Аляксандр адслужыў літургію ў Мінску (у Кальварыйскім касцёле), а затым прыехаў у Гродна. На жаль, не ўдалося пакуль высветліць дакладную дату гэтай падзеі, верагодна, яна адбылася паміж 12 і 17 сакавіка. Служба адбывалася ў францішканскім касцёле Маці Божай Анёльскай увечары.
У адраджэнні грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі, а менавіта ў Гродна важную ролю адыграў айцец Віктар Данілаў.
Айцец Віктар Данілаў (дадатак 9) нарадзіўся ў Яраслаўлі ў 1927 годзе. У 1948 годзе ён быў арыштаваны і правёў сем з паловай гадоў у сталінскіх лагерах. Тут ён прыйшоў да Бога, і, з усіх хрысціянскіх веравызнанняў, абраў каталіцтва. Выйшаўшы на волю, ён ажаніўся. Пачынаючы з 1967 года Віктар Данілаў жыў у Гродна і самастойна займаўся місіянерскай дзейнасцю. У 1970-я гады яму ўдалося скончыць грэка-каталіцкую семінарыю. У чэрвені 1976 года быў рукапакладзены ў сан святара.
У пачатку 1990-х гадоў, паводле ўспамінаў гродзенскіх парафіянаў, айцец Віктар чытаў у памяшканні клуба «Паходня» лекцыі на рэлігійныя тэмы для ўсіх ахвотных. Акрамя таго, група моладзі сустракалася з айцом Віктарам у яго на кватэры, дзе святар праводзіў з імі катэхетычныя заняткі: тлумачыў ім сутнасць хрысціянства, неабходнасць веры ў Бога і прыналежнасці да царквы.
- Месца набажэнстваў
Першапачаткова парафія не мела ўласнага памяшкання. Набажэнствы адбываліся ў розных месцах. Зміцер Чарнель называе некаторыя з іх: «У розны час гродзенскія грэка-католікі знаходзілі сабе прытулак у Гарадскім доме культуры, у памяшканні ўправы Беларускага народнага фронта “Адраджэнне” на вуліцы Савецкай, у галерэі “У майстра” на вуліцы Кірава» [4, с.50]. Акрамя гэтага, парафіяне ўзгадваюць іншыя месцы: памяшканне ў доме №4 па праспекце Касманаўтаў, дзе знаходзіцца адзін з філіялаў гарадской бібліятэкі, актавая зала ў музеі гісторыі рэлігіі па вуліцы Замкавай, 16.
Амаль год набажэнствы праходзілі ў Музеі гісторыі рэлігіі, які на той час знаходзіўся на вуліцы Навазамкавай, 3 (сёння – вуліца Давыда Гарадзенскага). Гэты будынак пачаў узводзіцца на сродкі мітрапаліта уніяцкай Царквы Льва Кішкі ў 1720 годзе як грэка-каталіцкі жаночы манастыр сясцёр-базыльянак. Пасля ліквідацыі уніяцкай царквы ў Расійскай імперыі (у 1839 годзе на Полацкім царкоўным саборы) будынкі манастыра ў 1843 годзе былі перададзеныя Расійскай праваслаўнай царкве. Праваслаўны манастыр праіснаваў у гэтым будынку да 1960 года, а з 1977 года комплекс манастыра належаў Гродзенскаму музею гісторыі рэлігіі.
Грэка-каталіцкая парафія бачыла будынак былога манастыра базыльянак у якасці сваёй святыні і дамагалася яго перадачы грэка-католікам. Аднак у рашэнні № 196 ад 17 ліпеня 1991 года выканкам Гродзенскага гарадскога Савету народных дэпутатаў вырашыў: «З мэтай пазбягання міжканфесійных сутыкненняў і захавання музея гісторыі рэлігіі як цэнтра нацыянальнай культуры, лічыць немэтазгоднай поўную ці частковую перадачу манастырскага комплекса якой-небудзь з царкваў»[1].
21 лютага 1997 года парафія набыла будынак мастацкіх майстэрняў па вуліцы Гараднічанскай, 32а. Памяшканне не мела вадаправоду, каналізацыі, ацяплялася пры дапамозе каміну. Планавалася, што на свабодным участку побач з гэтым будынкам будзе ўзведзены парафіяльны цэнтр з капліцай і іншымі памяшканнямі. Аднак праз недахоп сродкаў і арганізацыйныя складанасці, гэтыя планы не былі рэалізаваны.
У 2002 годзе парафія звярнулася ў Гродзенскі гарвыканкам з просьбай выдзеліць участак для будаўніцтва ў Гродна грэка-каталіцкай царквы. У адказе за подпісам намесніка старшыні гарвыканкаму гаварылася наступнае: «Грэка-каталіцкай рэлігійнай абшчыне г. Гродна належыць будынак па вуліцы Гараднічанскай 32а, якое находзіцца ў запушчаным стане, патрабуе ўнутранага рэмонта і рэканструкцыі фасадаў, а таксама ўпарадкавання прылягаючай тэрыторыі. Прапануем Вам комплекс прац па рамонту будынка па вуліцы Гараднічанская, 32а з добраўпрадкаваннем прылягаючай тэрыторыі. Гэтае памяшканне магло быць выкарыстана абшчынай для правядзення набажэнстваў» [1]. Атрымаўшы гэты дакумент, парафія звярнулася ў адпаведныя арганізацыі з мэтай падрыхтоўкі будаўнічага праекту на рэканструкцыю будынку.
Пакуль рабілася праектна-каштарысная дакументацыя для рэканструкцыі будынку, набажэнствы да красавіка 2009 году адбываліся на вуліцы Гараднічанскай, 32а. З красавіка 2009 па ліпень 2013 года набажэнствы праходзілі ў часовай капліцы рыма-каталіцкай парафіі Найсвяцейшага Адкупіцеля па вуліцы Курчатава, 41, пакуль грэка-католікі не вярнуліся ў свой рэканструяваны будынак. Аднак, праз адсутнасць неабходных дакументаў на здачу будынку і дазволу на правядзенне набажэнстваў, грэка-католікі са снежня 2014 года вымушаныя былі маліцца ў катэдральным касцёле святога Францішка Ксаверыя пры алтары святога Язафата. З 1 верасня 2015 года набажэнствы зноў адбываюцца на вуліцы Гараднічанскай, 32а (дадаткі 1, 2).
- Рэгістрацыя парафіі
Дзяржаўнай рэгістрацыі парафіі ад моманту яе стварэння і звароту ў адпаведныя структуры давялося чакаць больш за год. Зміцер Чарнель піша, што, напрыканцы лета 1992 года ў Гарадскім доме культуры па в. Дзяржынскага, 1 адбыўся ўстаноўчы сход гродзенскай грэка-каталіцкай парафіі, пасля якога былі пададзеныя дакументы на рэгістрацыю рэлігійнай абшчыны [4, с.51]. У лісце да Старшыні Савету Міністраў Рэспублікі Беларусь Кебіча В. Ф. адносна перадачы грэка-католікам будынкаў манастыра Раства Багародзіцы тагачасны старшыня парафіяльнай Рады Ю.Мацко піша: «Рашэннем горадзенскага аблвыканкама №240/33 ад 12 кастрычніка 1992 года (заява вернікаў ад 14 красавіка 1991 года) зарэгістравана грэка-каталіцкая (вуніяцкая) суполка г. Горадні» [3, с. 313]. Зарэгістраваная яна была па прыватным адрасе па вуліцы Ажэшкі 40, кв. 2, на кватэры Ю. Мацко.
Такім чынам, дата афіцыйнай рэгістрацыі парафіі – 12 кастрычніка 1992 года. Гэты дзень гродзенскія грэка-каталікі святкуюць як дзень нараджэння парафіі.
- Святы апякун
Першапачаткова парафія ня мела святога апекуна. У маі 1995 года айцец Віктар Данілаў разам з дэлегацыяй каталіцкага духавенства Беларусі здзейсніў пілігрымку ў партугальскі горад Фаціма. Там у 1917 годзе Маці Божая з’явілася тром дзецям-пастушкам. Неўзабаве пасля гэтай пілігрымкі вернікі абралі Маці Божую Фацімскую нябеснай заступніцай сваёй парафіі (дадаткі 5, 6). Паколькі Багародзіца з’яўлялася пастушкам у Фаціме з 13 мая па 13 кастрычніка, то звычайна свята Маці Божай Фацімскай святкуецца альбо 13 мая, альбо 13 кастрычніка.
- Святары
Першым настаяцелем парафіі быў айцец Віктар Данілаў (дадатак 9). Ён выконваў гэтае служэнне да лістапада 2005 года, калі сышоў на пакой і пераехаў у Яраслаўль пад апеку сям’і.
З красавіка 2006 года душпастырам парафіі з’яўляецца айцец Андрэй Крот (дадатак 10). Ён паходзіць з мястэчка Івацэвічы Брэсцкай вобласці. Скончыў гістарычны факультэт Беларускага дзяржаўнага універсітэта ў Мінску. У 2004 годзе скончыў Вышэйшую духоўную семінарыю ў Драгічыне (Польшча), быў высвячаны на святара ў ліпені 2005 года і некалькі месяцаў служыў у Пінску.
З парафіі паходзяць два грэка-каталіцкія святары, якія працуюць у Беларусі. Гродзенец айцец Аляксандр Шаўцоў вучыўся ў семінарыях Польшчы і Украіны і атрымаў святарскія свячанні ў 2006 годзе. Цяпер служыць у полацкай грэка-каталіцкай парафіі святога Язафата. Айцец Зміцер Чарнель паходзіць з Дзятлаўскага раёну. У 2000 – 2005 гадах ён вучыўся на гістарычным факультэце Гродзенскага дзяржаўнага універсітэту імя Янкі Купалы. Пасля сканчэння навучання ён распачаў навіцыят у львоўскім манастыры Чыну Найсвяцейшага Адкупіцеля (рэдэмптарыстаў). Вучыўся ў Львоўскай грэка-каталіцкай духоўнай семінарыі. Высвячаны на святара 25 лістапада 2012 года, сёння працуе ў Мінскай грэка-каталіцкай парафіі Маці Божай Нястомнай Дапамогі.
- Пілігрымкі
Важнае значэнне для рэлігійнага выхавання вернікаў і фармавання парафіяльнай супольнасці сталі пілігрымкі і паездкі па рэлігійных месцах Беларусі і замежжа.
Напрыканцы 1995 – пачатку 1996 года група вернікаў здзейсніла пілігрымку ў польскі горад Уроцлаў на Еўрапейскую сустрэчу моладзі, арганізаваную супольнасцю з французскага мястэчка Тэзэ. Супольнасьць Тэзэ аб’ядноўвае хрысьціянаў розных веравызнанняў і ладзіць штогод шматтысячныя сустрэчы ў еўрапейскіх гарадах, на якіх маладыя хрысціяне разам моляцца, разважаюць над словамі Святога Пісання.
У 1996 годзе з нагоды 400-годдзя Берасцейскай уніі гродзенскія грэка-католікі арганізавалі дзьве аўтобусныя пілігрымкі. Улетку яны наведалі польскую вёску Кастамлоты (недалёка ад беларуска-польскай мяжы). У гэтай вёсцы ўніяцкая парафія была адроджаная ў 20-я гады XX стагоддзя і захавала жывую традыцыю цягам дзесяцігоддзяў. У лістападзе гродзенцы наведалі Брэст і прынялі ўдзел у святкаваньні 400-годдзя Берасцейскай уніі, якое ўзначаліў грэка-каталіцкі мітрапаліт Перамышальскі Ян Мартыняк з Польшчы.
З 1999 года гродзенскія парафіяне ўдзельнічаюць у агульнабеларускай грэка-каталіцкай пешай пілігрымцы з Віцебску ў Полацк. Гэтая пілігрымка з 1995 года адбываецца штогод у ліпені, каб ушанаваць памяць Полацкіх мучанікаў – пяці манахаў-базыльянаў, якія былі забіты у Сафійскім саборы ў 1705 годзе падчас Паўночнай вайны.
У 1999 годзе вернікі гродзенскай парафіі ўдзельнічалі ў сустрэчы з Папам Янам Паўлам ІІ у польскім горадзе Седльцы. Ікону Пратулінскіх мучанікаў ад імя грэка-каталікоў Беларусі ўручыў Яну Паўлу ІІ вернік гродзенскай парафіі Андрэй Мацко.
Удзельнічалі гродзенскія грэка-католікі і ў сустрэчы з Янам Паўлам ІІ падчас яго візіту ва Украіну ў 2001 годзе. Гродзенцы разам з брэсцскімі грэка-католікамі маліліся на літургіі ў Львове, якую Папа саслужыў разам з украінскімі біскупамі.
Кожны год у чэрвені гродзенскія грэка-католікі здзяйсняюць пілігрымку ў памяць блаславёнай Марыяны Бярнацкай і усіх беларускіх святых на форт каля вёскі Навумавічы Гродзенскага раёна.
Заключэнне
Праца над вывучэннем дзейнасці грэка-каталіцкай царквы ў Гродна закончана. На мой погляд, вызначаныя мэты і задачы, выкананыя. Паспрабую абагульніць і вызначыць галоўнае, апісанае ў асноўнай часцы.
Гродзенская грэка-каталіцкая парафія Маці Божае Фацімскай прайшла доўгі і складаны шлях адраджэння. Пэўны час яна ня мела ўласнага месца для набажэнстваў, аднак, нягледзячы на ўсе праблемы, працягвала існаваць і развівацца. Прыкладам для вернікаў і новых святароў, якія паходзілі з гродзенскай парафіі, стаў першы настаяцель, айцец Віктар Данілаў. Пілігрымкі ўмацоўвалі парафіяльную супольнасць і спрыялі знаёмству гродзенскіх грэка-каталікоў з вернікамі іншых гарадоў Беларусі і замежжа.
Сёння гродзенская грэка-каталіцкая парафія Маці Божае Фацімскай з’яўляецца невялікай, але дынамічнай рэлігійнай супольнасцю і важнай часткай канфесійнага аблічча гораду.
Фотаздымкі парафіі Маці Божае Фацімскай
Спіс выкарыстаных крыніц
- Дакумент з архіву Грэка-каталіцкай парафіі Маці Божае Фацімскай у г. Гродна ад 17.07.1991 г.
- Дакумент з архіву Грэка-каталіцкай парафіі Маці Божае Фацімскай у г. Гродна ад 14.04.1991 г.
- Крот, А. А. Адраджэнне грэка-каталіцкай парафіі ў Гародні //Зборнік матэрыялаў Міжнароднай канферэнцыі ў межах праекту «Гарадзенскі соцыум. Горад і яго жыхары: партрэт на фоне эпохі. Х-ХХ стст.», 7-8 лістапада 2015 г. С. 310 – 318.
- Чарнель, З.М. Адраджэнне грэка-каталіцкай царквы ў Гродне ў 1990-2003 / / Студэнцкая навука. Абласная канферэнцыя студэнтаў і аспірантаў «Гродна — 875». С. 50 – 51.
- https://facimskaja.by/gistoryya (дата звароту 01.02.2022).
- https://grodno-region.by/by/relig_bel-by/ (дата звароту 25.01.2022).
- http://www.redemptor.by/redemptorysci/kosciol-greckokatolicki (дата звароту 28.01.2022).
